شرکت نوشابه‌سازی کوکاکولا را درنظر بگیرید. آنچه باعث موفقیت عظیم این شرکت شده، طعم خاص نوشابه‌های تولیدشده این شرکت و ناتوانی رقبا در تولید محصول مشابه است. فرمول ساخت نوشابه کوکاکولا اصلی‌ترین عامل موفقیت این مجموعه است. فرمول نوشابه کوکاکولا سرّ تجاری این شرکت است که به‌خودی‌خود ارزش اقتصادی دارد. این شرکت اقدامات بسیاری برای عدم‌افشای فرمول یا سرّ خود انجام می‌دهد. بااینحال، اسرار تجاری به فرمول‌ها محدود نمی‌شوند. در ادامه‌ی این مطلب تلاش کردیم به تمام مطالب مرتبط‌به سرّ تجاری اشاره کنیم. احتمال دارد کسب‌وکار فعلی یا آینده‌ی شما هم اسرار تجاری داشته باشد که نیازمند محافظت هستند. بنابراین، تا آخر مقاله با ما همراه باشید.
معنای اسرار تجاری
سرّ تجاری به هرگونه اطلاعات ارزشمند و محرمانه‌ی کسب‌وکار اطلاق می‌شود که مزیت رقابتی را برای آن فراهم می‌کند. این اسرار اطلاعات مرتبط‌با صنعت و تجارت و تولید محصولات را شامل می‌شوند.
موضوع اسرار تجاری به‌طور معمول در معنای گسترده‌اش تفسیر می‌شود؛ بنابراین، اسرار تجاری عبارت است از: روش‌های فروش و توزیع، اطلاعات مصرف‌کنندگان، استراتژی‌های تبلیغات محصول یا کسب‌وکار، فهرست تأمین‌کنندگان و مشتریان و اطلاعات مربوط‌به فرایند تولید.
برای مثال، کسب‌وکاری فرایند تولید محصولی را بهبود می‌بخشد که به کاهش هزینه‌ی تولید و افزایش کیفیت محصول منجر می‌شود. چنین فرایندی به این کسب‌وکار مزیت رقابتی درمقایسه‌با سایر تولیدکنندگان آن محصول می‌دهد. اکنون این کسب‌وکار باید بررسی کند آیا این دانش فنی می‌تواند به‌عنوان سرّ تجاری درنظر گرفته شود؟ اگر سرّ تجاری است؛ بنابراین، سایر رقبای او نباید از فرایند ابداعی او مطلع شوند.
درنتیجه، کسب‌وکار مذکور اقداماتی برای حفظ آن فرایند انجام می‌دهد. برای مثال، اطلاعات دقیق راجع به آن فرایند را تنها عده‌ی معدودی از افراد می‌دانند و افراد آگاه نیز از محرمانه‌بودن اطلاعات مطلع هستند.
این کسب‌وکار وقتی با اشخاص ثالث مراوده می‌کند یا تصمیم می‌گیرد که مجوز بهره‌برداری از دانش فنی‌اش را به شخص دیگری واگذار کند، قرارداد عدم‌افشا را با آنان منعقد می‌کند؛ چراکه درصدد است اطلاعات مذکور فاش نشود.
سه ضابطه‌ی تشخیص اسرار تجاری
اطلاعات باید ناشناخته و محرمانه باشد: اطلاعاتی به‌عنوان سرّ تجاری شناخته می‌شوند که برای عموم ناشناخته و دورازدسترس باشد؛ به‌همین‌دلیل است که آن را سرّ (Secret) می‌نامند. روش‌هایی که بیشتر کسب‌وکارها در جذب مشتری به‌کار می‌برند یا فرمولی که اکثر تولیدکنندگان هر محصول استفاده می‌کنند، نمی‌تواند به‌عنوان سرّ تجاری درنظر گرفته شود.
اطلاعات باید ارزش تجاری داشته باشند: اطلاعاتی به‌عنوان اسرار تجاری تلقی می‌شوند که به‌صورت ماهوی ارزشمند باشند. به‌عبارت‌دیگر، خودِ آن اطلاعات باید ارزشمند باشند. میزان این ارزش نیز اهمیت چندانی ندارد.
اقدامات متعارفی برای حفظ آن باید انجام شود: برای مثال، اگر کسب‌وکاری با کارمندان و همکارانش قرارداد عدم‌افشا نوشته باشد یا اطلاعات را در محل مخصوصی مانند گاوصندوق یا پوشه‌ی رمزگذاری‌شده نگهداری کند، می‌توان گفت اقداماتی در زمینه‌ی حفظ اسرار انجام داد.
البته، باید توجه کرد برای فهم دقیق اینکه دقیقا چه چیزی سرّ تجاری است، باید در هر مورد خاص مسئله را بررسی کرد. قطعا این تصمیم امری تخصصی است که به دانش و تجربه مرتبط در این حوزه نیاز خواهد داشت.
نمونه‌هایی از اسرار تجاری
دامنه‌ی اسرار تجاری بسیار گسترده است؛ اما درادامه، به برخی از نمونه‌های مهم اسرار تجاری اشاره خواهیم کرد:
فرمول‌ها: مانند فرمول نوشابه کوکاکولا. فرمول تولید نوشابه‌ی این شرکت حدود صد سال است که به‌عنوان سرّ تجاری نگهداری شده و منافع بسیاری را عاید این شرکت بزرگ کرده است؛ به‌طوری‌که درحال‌حاضر، نوشابه‌های تولیدشده با این فرمول در تقریبا دویست کشور جهان فروخته می‌شوند. در سال ۱۸۸۶، دکتر جان پمبرتون این فرمول را اختراع کرد و از آن زمان تاکنون، تنها تعداد معدودی از افراد از جزئیات آن اطلاع دارند. مطابق ادعای این شرکت، فرمول مذکور در تکه کاغذی نوشته شده و در مکان مخصوصی در ایالات متحده‌ی آمریکا نگهداری می‌شود.
دستورالعمل‌ها: مانند دستور پخت مرغ‌های رستوران‌های زنجیره‌ای KFC. این دست پخت از ترکیب چندین نوع گیاه و ادویه تهیه شده و برای مدت طولانی است که این مجموعه از آن در قالب سرّ تجاری محافظت می‌کند.
دانش فنی: مجموعه اطلاعات و مهارت‌های تخصصی است که به نتیجه‌ای خاص منجر می‌شوند؛ مانند فرایند تولید هر محصول باکیفیت.
شیوه انجام تجارت: یکی از اسرار تجاری مهم که به‌طور کلی مرتبط با تمامی کسب‌وکارها است؛ مانند روش‌های بازاریابی.
درادامه، به‌طور خلاصه به سایر نمونه‌ها اشاره می‌کنیم:
ماشین‌آلات و ابزاری که در صنعت خاصی به‌کار می‌روند و سایر رقبا از جزئیات آن اطلاعی ندارند. روش‌های محاسبات عددی، نتایج تحلیل داده‌ها، مدل‌های اولیه‌ی شرکت‌های تولیدکننده‌ی خودرو، الگوهای لباس، فرایند و فنون تولید محصولات، شیوه‌ی کنترل کیفیت کالا، نتایج آزمایش‌ها و مطالعه‌ها، طرح‌های تجاری، طرح‌های بازاریابی، طرح‌های تبلیغاتی، مفاد قراردادهای تجاری، اطلاعات مالی ازقبیل اطلاعات راجع‌به فروش کالا یا اطلاعات مربوط به بودجه‌ی شرکت، فهرست مشتریان، پایگاه‌های داده، ایده‌های ارزشمند، برنامه‌های رایانه‌ای، کد برنامه، نرم‌افزارها، الگوریتم‌های ارزشمند مانند الگوریتم جست‌وجوی گوگل و موارد بسیار دیگر. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به کتاب حقوق اسرار تجاری اثر دکتر ابراهیم رهبری مراجعه کنید.
آیا سرّ تجاری در حقوق ایران حمایت می‌شود؟
در حقوق ما، ماده‌ای وجود ندارد که به‌صورت کلی اسرار تجاری را به‌رسمیت بشناسد و از آن حمایت کند. باوجوداین در ماده‌ی ۶۵ قانون تجارت الکترونیک، قانون‌گذار اسرار تجاری الکترونیکی را با این عبارت شناسایی و تعریف کرده است: اسرار تجاری الکترونیکی داده پیام‌هایی است که اطلاعات، فرمول‌ها، الگوها، نرم‌افزارها، برنامه‌ها، ابزار و روش‌ها، تکنیک‌ها و فرایندها، تألیفات منتشرنشده، روش‌های انجام تجارت و دادوستد، فنون، نقشه‌ها، فراگردها، اطلاعات مالی، فهرست مشتریان، طرح‌های تجاری و امثال این‌ها را شامل می‌شود که به‌طور مستقل ارزش تجاری دارد و دردسترس عموم قرار ندارد و تلاش‌های معقولانه‌ای برای حفظ و حراست از آنها شده است. البته، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که با‌توجه‌به این ماده، قانون‌گذار اسرار تجاری را به‌صورت کلی به‌رسمیت می‌شناسد و حمایت‌شدنی می‌داند؛ چراکه دلیلی ندارد اسرار تجاری صرفا در فضای الکترونیکی حمایت شوند.
بااینحال، باید توجه کرد چنانچه شخصی به‌صورت غیرقانونی اسرار تجاری کسب‌وکارها را تحصیل یا افشا کند، مطابق مواد ۶۴ و ۷۵ قانون تجارت الکترونیکی به شش ماه تا دوونیم سال حبس و جزای نقدی محکوم خواهد شد.
حمایت از سرّ تجاری
برخلاف اختراعات و طرح‌های صنعتی که به منظور برخورداری از حمایت قانونی می‌بایست لزوما اقدام به ثبت آنها در اداره مالکیت صنعتی کرد، اسرار تجاری حتی بدون ثبت نیز از حمایت قانونی برخوردار هستند. در نتیجه این قاعده اسرار تجاری برای مدت نامحدودی قابل حمایت خواهند بود، اما برای مثال در اختراعات مدت حمایت حقوق مادی مخترع بیست سال از زمان اعطای گواهینامه اختراع است. به همین دلیل حمایت از اسرار تجاری برای بنگاه‌ها و کسب‌وکارها کوچک و متوسط اهمیت بسیاری دارد. اگرچه شرایط حفظ و نگهداری اسرار دشوار و پر هزینه است.
اقدامات احتیاطی که کسب‌وکارها باید برای حفظ اسرار تجاری خود انجام دهند
اسرار تجاری به‌ویژه در کشورهای پیشرفته در سطح گسترده‌ای استفاده می‌شوند. درحقیقت، بسیاری از کسب‌وکارهای موفق بر استفاده‌ی انحصاری از این اطلاعات تکیه می‌کنند. بنابراین، حفاظت از این اطلاعات برای کسب‌وکارها اهمیت ویژه‌ای دارد. در همین زمینه، اقدامات احتیاطی زیر برای نگهداری و حفظ اسرار تجاری پیشنهاد می‌شود:
۱. ابتدا این موضوع را درنظر بگیرید که آیا اطلاعات کسب‌وکارتان قابلیت ثبت اختراع را دارد یا خیر. چگونگی و محدوده‌ی حمایت از اختراعات، متفاوت از اسرار تجاری است؛ بنابراین، باید اطلاعات مناسبی در این زمینه داشته باشید. درادامه، درباره‌ی این موضوع اطلاعات کامل‌تری ارائه خواهیم داد.
۲. مطمئن شوید افراد معدودی از اسرار تجاری شما آگاه هستند و آن اطلاعات را به‌شکل مناسبی محرمانه نگه می‌دارند.
۳. از اهمیت انعقاد قرارداد عدم‌افشا با کارمندان خود و افراد آگاه از آن غافل نشوید. البته، با‌توجه‌به اینکه مدت اعتبار قرارداد عدم‌افشا محدود است، تاحدممکن سعی کنید اطلاعات ارزشمندتان را با کسی درمیان نگذارید.
۴. نحوه‌ی حفاظت از اسرار تجاری خود را تقویت کنید. برای مثال، اگر اطلاعات ارزشمند کسب‌وکار شما به‌گونه‌ای است که آن را به‌صورت الکترونیک ذخیره کرده‌اید، فراموش نکنید اقدامات امنیتی لازم را انجام دهید و به‌طور مداوم این اقدامات را تقویت کنید.
ثبت اختراع یا حفظ در قالب اسرار تجاری
اسرار تجاری به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: از یک سو، ممکن است اسرار تجاری مرتبط‌با اختراعات یا تولید فرایندهایی باشند که شرایط ثبت به‌عنوان اختراع را ندارد. «اختراع» به راه‌حل‌های نوین برای حل مشکلات فنی خاص گفته می‌شود که این سه شرط اساسی را برای ثبت باید داشته باشند:نو بودن و گام ابتکاری و کاربرد صنعتی. برای مثال، شما نمی‌توانید اطلاعات مشتریان خود را ثبت اختراع کنید.
از طرف دیگر، اسرار تجاری ممکن است قابلیت ثبت به‌عنوان اختراع را داشته باشند. دراینصورت، باید از شرایط مذکور برخوردار باشند. بنابراین در این وضعیت، کسب‌وکارها در دوراهی قرار خواهند گرفت: ثبت اطلاعات به‌عنوان اختراع یا حفظ در قالب اسرار تجاری. به‌همین‌منظور، باید مزایا و معایب نظام اسرار تجاری را بررسی کرد و نتیجه گرفت کدام روش مناسب کسب‌وکار است.
مزایای نظام اسرار تجاری
۱. اسرار تجاری هزینه‌ای برای حمایت لازم ندارد. به‌عبارت‌دیگر، با توجه‌به اینکه ثبت به‌عنوان اختراع به‌طور معمول هزینه‌های سنگینی دارد، باید توجه کرد اسرار تجاری اساسا به ثبت نیازی ندارند. البته، نگهداری اسرار ممکن است هزینه‌بر باشد.
۲. اسرار تجاری اثر فوری دارد. برخلاف اختراعات که به‌طور معمول ثبتشان زمان‌بر است؛ اما اسرار تجاری چنین مسئله‌ای ندارند.
۳. حمایت از اسرار تجاری به طی تشریفات دشواری مانند ارسال اظهارنامه و افشای اطلاعات برای مقام دولتی نیاز ندارد.
۴. حمایت در قالب اسرار تجاری به زمان خاصی محدود نیست و تا وقتی اطلاعات فاش نشده باشد یا رقبا آن را کسب نکرده باشند، متعلق به شما خواهد بود؛ برخلاف نظام اختراعات که حقوق مادی محدودی دارد (در ایران بیست سال).
معایب نظام اسرار تجاری
۱. نظام اسرار تجاری دربرابر کشف مستقل اطلاعات حمایتی ندارد. برای مثال، تصور کنید کسب‌وکارتان اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی توسعه‌ی محصول ازطریق فرایندی مشخص دارد. دراینصورت، چنانچه کسب‌وکار رقیب با سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق‌و توسعه یا ازطریق مهندسی معکوس به جزئیات آن اطلاعات دسترسی پیدا کند، کار تمام است. اطلاعات شما دیگر فقط متعلق به شما نیست و از حمایت قانونی نیز برخوردار نخواهید بود. افزون‌براین، چنانچه اطلاعات خود را به‌عنوان اختراع ثبت کنید، به مدت بیست سال حق بهره‌برداری مادی انحصاری از آن اختراع را خواهید داشت. دراینصورت، دیگران نیز نمی‌توانند آن اختراع را تولید یا وارد کنند.
۲. اگر اطلاعات شما عمومی شود، کار تمام است. برای مثال، اگر اطلاعات شما به‌دلیل غفلت کارمندی فاش شود، دیگر سرّ تجاری نخواهید داشت.
۳. اجرا و عملی‌کردن اسرار تجاری ضمن رعایت اصول حفاظتی، کار دشوار و هزینه‌بری است؛ اما در اختراعات، با موضوعات این‌چنینی مواجه نخواهید بود.